Wednesday, January 7, 2009

Bohosi Adér (dadolin II)

Adér naha, anáu naha
Bok wao naha, heur ysi naha
Hu’at naha wei oda naha lima
Odi atéke edi, odi hihir edi
Talína nasei edi, mata oh nawa’a edi
Te sa una namósun, sa una nasáin

Friday, January 2, 2009

Tinan Matúan nora Saudades - Tinan Morin nora Esperansa

He 31 wo’ar ami ti misa he Katedral tu’u 9, sai tu’u 11, ami ti meker lo palácio governu una odi awa’a konsertu muzikál arabé polisi diabu sira lei rado’uk oi duanbata sorun ene esporting, ami tama biak oli…ahilas saik oler edi, eta una ti natorun berak.
Hori kirahi hali ami ledu oler nau he ada oh… rata wo’ar yayan meker. Anáu ma kamakmetan u’baer nakóron naha none, u’atólan oler Kotri nora Entrostop huan ysa ysa, kai namór meker.diabu ysa nia! He heh.Prontu…! Baidá oh… Tinan Matúan naláu bitak naha nora Saudades wa’ik, eh Tinan Morin namá oler oh nabénu nora Esperansa. Buité Esperansa Soares dar maibé baidá oi Esperansa Mori nik.

Wednesday, December 31, 2008

Oraslu tan - Moaklu tan (dadolin I)

Tinan Matúan ni is talin kabési tiketu naha
*
Oraslu tan - Moaklu tan
Kabési naha - Kadeik naha
Una namósu edi - Una katúbir edi
Hinúsi ha’e ita - Hinarai ha’e ita
Hinasaran ha’e ita - Hinóda ha’e ita
Ti Tinan Morin - Ti Lelon Morin
Ta'amátan edi mata - oda edi lima
Odi dina edi - Odi otus edi
Saráma rasik ti - Tu'a rasik ti
Améla raik edi - Timis rasik edi

Eta nasae bintada Kuda lau tidiuk lo sidade

Sira nain telu nene baradoro ratí naha hemene ení?
*
U’awa’a kuda aman metan nene u’anoin kiré oler ami kudar aman metan ysa hori au hei anak naran TANUWAI...he lelon atún naha ba’odi alari-ataruk (corrida de cavalo) naha ni sempre manán, nakiré primeiru lugar bulik, arbé amik lei nijeitu kamo'ok lau ysa enene, bidobun dar lo'o ni.

Tuesday, December 30, 2008

Konflitu morin: Israel ataka Palestina

Forsa Israel sira ratama he Zona Gaza, rear saik edi nain Palestina sira, rarahuk mesjid atun rua, rataka bomba ti populasaun sira adar, nain atus ti atus ni baramate, ranéko organizasaun Palestina ysa ba idáte Hamas lei. Forsa Israelita sira ra'ataka Palestinianu sira, bilika rawa’a te una Hamas ka una bi Hamas dar oh rataka saik, tawa’a bulik enía, mate saik edi hu’at bibele.


Lanahuak anak nene bima’es naha Tanki Hunu nik nia, biru ysa lalaek oh barani bikate’ek raba, te odi naha hatu odi ter besi atéman nene, naha hi lohuk ka hi dihera una tesá naha ení? Nain wanar helei ramori he hunu lalan be ispiritu nasionalizmu maka’as bikate’ek.

Kasek ti Soibada he namo wari eh?

Kanae, Eben, Agany, Kairisa, tZZ sira ratí Soibada he lelon 26 Dezembru lelohitik, rarata he Buarahun sira torun nobu ha’e he Lo’ehan doinia tanti wer’atún nakar. Pasensi…wo’ar lei rabua ha’e edi he Lo’ybar lei rata yayan kamakmetan, ranáon ti wer naraik naha hosi bosi ranait. Baloin naha te… rarata edi he Soibada oh… anesa saik…wari naté ysa binané raba hatin tisira…odilesu biyak tivizita família sira…rabua bitak wo’ar rua helei. He 28 Domingu nomodón hosi rodilesu oler hori lei ma Dili. Rarata he Fatukama oh… rasóbak oi namo…ó manoin te inu nau ysa ene biak meker hali tu’a kareta lei ni hi yan eh?
Namo dilolen be kareta manahu oi lo baleta koak ysa he lei, sorti te kareta wa’ik lahelo sira baní nain seri rate’uk oler ma raha’ok ha’e kareta. Balointe rarata he ada hali ra konta tuir oler halibé u’awa’a sira umatak erak nobu oi…aba ateke ha’e ti sira matar ene barasu’ar lei. Ulalan ysa buite bay an be.

Friday, December 26, 2008

Natal hori kirahi nara nia tama oler sirvisu

Lelon Natal bosi nobu hori kirahi, tiu Zinho nahílas oler nara lo Atambua, ami taka nau hori kirahi rata wo’ar, halibé wo’ar atún u’baer ysa sisirit edi...sorti be u’atolan meker Kotrimoksazole huan rua, kamakmetan ma huan ysa tan be agora u’amela yan bitak, bilá ysa tanti tinan ysa wai ysa lei. Tiu Zinho oras nia hiba nora bis he lala’etan naha, kabesi naha Mota-Ain.

Sira seri ene baratí hoho lei ye...nara nia seri hi biranau hei karik, ata hiradér rata tinan morin rodi radansa tan meker hosi hirahilas ma.
.............................
(ralat / kuriji):
Horinara meudia utí he ada usei oler te tio Zinho ba telefone ti Dina te bis laek...biní hi kamak oler naha alaak...wooi, soleboder oi...nara wo’ar nia hina bua alak naha he Perumnas.

Wednesday, December 24, 2008

“Boas Festas Natal nora Tinan Morin Ysa Kamo’ok Biak” ti Emi nobu

Amakay sira eh…
Oras Natal tan lo’o nia ni loin bitada’te, ení ulosan anak seri li nia hirataka nau butin nau arak rata matar lalan hi naméra tanró ha’e. Ata ulósan sira lei eh…ratí misa wo’ar nia rodi planu saikró he kamúda-kamúdak enlei.
Rahílas hori misa ata hikadua nau rata lelon yayan, namo lamuruk tan lo’o nia ni bilika loin tan edi...ata hi su'ar biak.

Ysa oler au una idáte…milo’e bulik he hi5, baloin saik nahaté nain idáte anak saik edi parwa’ik… ení ra chating tiró ata rasu’ar/ ralu’i saikró kahida ti naubulin nora nau’arak.

Au…parajá...ugosta saik una le sira hahar huan ene barakerek nora idáte tiró lei. Ata sira seri rakerek nora komik be ene talé nahania ni hitamáli mesamesa ti ita waor.

“Boas Festas Natal nora Tinan Morin Ysa Kamo’ok Biak”
ti Emi Nobu...
ahílas olermá karik ahuhu tanti namo wari, duanbata dilolen, sae karik angguna lei takura yayan he lalan...bi'tabele sala...ahuhu lahelok ita ysir. Hei makúran nia awa’a bali lahelok wao oh...na’i sira, na’i ulósan anak sira.

Thursday, December 11, 2008

Lalan Ysa Karik (knananuk badak)

Hatulaun Leobalu Le'i Labaen
Diri'un Pualaka Ai-maulin

Orlalan Manelima Fatumakerek
Hori Funar Batara akar Sanana'in

Laclubar Soibada tama Bariki
Akar tan moak'lu tadu Natarbora

Lamuruk ysa biak didan ysa biak
Inu karik lalan ysa laluarlalan

Tuesday, December 2, 2008

Hori kirahi kamak metan

Hori kirahi kamakmetan u tisirbisu be u rata naha he boss Suai nia adan-matan lei hosi taxi meran ysa nama hori ulésok namá nasama los duanbata ena ba koak be wari-wer banalihu lei, katisik edi ti au hali be u’makika ni, nalari oi, u’tara u’limak tiní hosi nawa’a kiré he espellu meker hosi napara, utí kabesi ni be binalu’I diskulpa ti au be huan hilas oi au, ha! Bana noin te ahu ma’es ni karik…ami rua diskuti ro edi, au una hode naha ni maiiiiiiiiiiis sorti nik te bina para wakik tan moak lu…

Hori Dili ti-ma Funar he lelon ysa saik

He Domingu lelon 30 Novembru lei kamakmetan tu’u walu nalau saik u’ora tio Zinho lo Funar nora motor tanti bohosi ridá sira Adarulun he Lawadu, ami rata he lei tu’u ysa nalau moak lu, wari edi bilika loin.

U’ahilas oler hiba tu’u 4 nalau moak lu, u’osi moak lu he ada tiawa’a ha’e mamá nora anak sira helei, namo oh kamúdak didiu, wari oh nate bina para, u’inu bitak kafe xikra lalan ysa odi barí saik, u’má oler edi Dili, u’rata he Aríturis tu’u 5 nora balin, u’para, u’ sms lai lo Dili. U’rata he Hatu-wani namo kamúdak dukadukak naha. U’má osi oler he ada he Manatuto ti awa’a saik tuas he ada oh abi takura wakik dar. Ráhi lahelok au te una inu lai werbanas ysa ara u’alolo li’i. U’ahilas oler akar lai lo tasi-ybar ti sa’ut besa ikan hali karik oh laek, Lo’ok naso’ar bun lei birasosadar ikan. U’má hetan oler Jose Aldeia nora Joni mana Rita nia wanan-mane he ponte tuban hosi raloin ti au te Alú Assis ba manahu motor he Kribas…te liman nora wein litak badilo’er nobu bodo, motor ho rahun nobu be bi’ata’a los. Ami nain telu do ro rata he Dili sira nain rua ratama ha’e lo Kamea, au u’ma wawain rata he bairo Formoza u’para ala lai sasate Vietnam sirak helei. Wari nataka au hori yayan Funar narata Dili, u’rata he ada bosi tu’u 9 nalau minutu 10, u'kalumis yayan...Mahinak anak ysa Dama lei namoit au he lalamatak nodi nalu’i naha-te: avo tuas? Banalu’i naha ni abon Zinho ení lei.

Monday, November 10, 2008

Mata belubár - (Knananuk nina bobo)

Mata belubár

Mata belubár eh buabár eh
bisero sala eh sero sala eh
ó aman ti nakeu nau butin eh
ó ynan ti naketu uta-laun eh
odi ma halu odi inu nau-butin
odi ma halu odi inu nau-butin

versaun tetum nian:

Matan dukur ona

Matan dukur ona eh dukur ona eh
Keta tanis natón tanis natón
Ó nia aman ba ko’a tua midar eh
Ó nia inan ba ku’u lakeru dikin
Lori mai fila hodi hemu tua mutin
Lori mai fila hodi hemu tua mutin
*******************

Bainhira labarik ki'ikoan sira ho idade zero ba tinan 2 tanis, sira-nia inan ka maun/bin sira ko'us hodi hananu knananuk iha leten.

Friday, November 7, 2008

Wari Manahu (knananuk badak)

Wari naté bitak hori o'ar
wer-uluk nakar
ai-kuduk oh laek
rahun oh laek
tole-tolek hilaru wer-maok lolin

Wednesday, October 29, 2008

"Ubánik niráten una nobu bitak"


Ami una nobu bitak ubánik niraten hori kiráhi namadirik, rate lei ami una na meker semana rua resin, tanti komesa he Sábadu, lelon 12 hula Outubru tinan 2008 narata oler lelon 29 hula Outubru nia. Ulolok ysa oh be kalátak tanti lelo-wer…hisur ysa oh nataka ulímak takeun…naha ami ahílas oh kamúdak oináha meker hosi kareta manatula ami…Ami ada lalan ysa sai atéman, hori au, uherik anak nora lanahuak anak telu tama tan koiñada ikun +Ivanoy ami viziñar anak ysa ti nobu, lalamatak do’u. Hori Becora ubánik-ikun nora tan prima Abina nora wanan, tia Mina nora wanan anak Asatu, + Badaen Salvador nora ni grupu: Mateus, Aga nora Así, ratula ha'e ami rata he ada naha rahilas oler edi lo Becora, usi ha'e au mesa-mesa lali lamáok…bohósi una aríus ti eltrik oh be namáte tan…governu ynanmoen ysa nia binarai hina matan ti wai pa. Hori nara au bohosi ti una morin oler kartaun eleitorál auk he distritu, lelo ysa oh be banas…tasóle he duanbata tenki a besor lae ita hi kadó’u ha’e he yla-yla nia.
.
(foto rua he houk nene ba asai y'ak oler he lelon finadu namdirik,2 Nov.2008 nik)

Monday, October 27, 2008

Ka'a Lou (knananuk)





Ai ai ka’a Lou ai ka’a Lou
Óbamúna bulik sa muna bulik sa
Aba’akar abalete tama naha Aihetulaun

Ai ka’a Lou eh ka’a Lou eh
Mumáli moak lu mali moak lu
Abatebe abade’ek urék tinaha nene
Ai ka’a Lou eh ka’a Lou eh
Ne karik ai-ysa ai-laku iyak ysa babéur au

*************************

Tatoli

Umánek malun sira,
Ukések una ameno ti nobu-nobu di'i una odi una komunikasaun tiró nora Idáte karik bele awa’a una yayán he Dapur-Idáte molak una akérek hahahuan anak hali, naláu-naláu kahída ti ortógrafu ka literatura Idáte nik. Tanti uwa’a naha te ita hahar rasik biní una su’ar saik lei ni mamar ha’e, maibé kahída te akérek lei ni ita nahi lale-lalen ha’e, anesan oler oi nain ene bohósi ranórin waor ti
hahahuan itak.
Portantu he observasaun auk ysa te: “fásil una su’ar, difícil una akértek”.
Ita maluk wa’ik he ita larek nia rakoko naha rodi rakérek nora sira hahar maibé ramela difícil ha’e hei, biní aproveita ysa ene ni tatáma meker edi agora, di’i anuwar-warua ralé karik ita hahar, molak sira tarídu oh taláu uluk oinaha, signifika ita dezenvolve uluk naha itak, wainhali ita bele tasái anesan Padraun uluk ysa para sira bele banáti tuir ita.
Umánek malun nora uhitók sira, bilíka su’at su’ar ita hahar tiró he nain wa’ik sira matar, tantí Dalen ka Dialetu naráta he língua anésan símbolu ka identidade larek ka país ysa nik, má bulik tadezenvolve Idáte tantí auwar-warua ni benifísiu hilák bitak, bifiar…hali awa’a bulik!

Friday, October 24, 2008

Mapa duanbata Laclubar-Soibada-Natarbora nik:

Mapa estrada ba Laclubar, Soibada no Natarbora, ladún perfeitu tanba ha’u na’in maka pinta, maibé mais ou menus bele hatudu dalan bainhira ita hakarak ba vizita sub-distritu tolu ne’e. Belu sira hakarak koko? Bele koko ba maibé hatene ona katak molok to’o iha fatin mós ita sei sa’e-tun foho.

Friday, October 17, 2008

Pronomes Pessoais no tan verbu balu:

Ha’u : au
Ó : ó
Nia : ni
Ita : ita
Imi : emi
Ami : ami

Han : Á

Verbu
han :

U-á/ au-á
Ó mua
Ni ná
Ta-á
mi-á/ emi-á
ra/ sira ra

Ba: Ti/ lau

Utí / uláu
Otí / oláu
Natí / naláu
Tatí / taláu
Mití / miláu
Ratí / raláu

mai: má
Umá
Omá
Namá
Tamá
Mimá
Ramá
=========================
Ó loméne ?...........................................ó ba ne’ebé?
Au-lo houk lei......................................ha’u ba leten
Houk ene mene?..................................leten ne’ebé
Houk Tara-hahi...................................leten Tara-hahi nebá
Ó ti muna sa?......................................ó ba halo saída
au-ti toi betuk......................................ha’u ba ta-au
Odi una sa?..........................................hadi halo saída
Odi una Kololeki-Mauleki adar..........atu halo Kololeki-Mauleki sira nia uman
Odi rai sa?............................................hodi tau saída
Kololeki-Mauleki telor.........................Kololeki-Mauleki sira nia tolun
Ne auk ysa!...........................................fo ha’u nian ida!
Lohun tiha oi!.......................................nakfera hotu tiha!
Kaka’e ra ó, kuit ra ó! ..........................kakatua han ó, kuit han ó!
=========================
Ó loméne/ otí loméne ?.........ó ba ne’ebé?
Au-lo houk lei.....................ha’u ba leten
Houk ene mene?....................leten ne’ebé
Houk Tara-hahi................leten Tara-hahi nebá
Oti muna sa?.......................ó ba halo saída
Au-ti toi betuk..................ha’u ba ta-au
Odi una sa?.......................hadi halo saída
Odi una Kololeki-Mauleki adar.....atu halo Kololeki-Mauleki sira nia uman
Odi rai sa?.................................hodi tau saída
Kololeki-Mauleki telor.............Kololeki-Mauleki sira nia tolun
Ne auk ysa!.................................fo ha’u nian ida!
Lohun tiha oi!...............................nakfera hotu tiha!
Kaka’e ra ó, kuit ra ó! ...................kakatua han ó, kuit han ó!

Angkay/ Amakay, oti loméne/ó lauloméne?....kolega, ó ba ne’ebé?
Au-lo Dili.......ha’u ba Dili
Ó lau/ oti nora sa?...........ó ba ho saída?
Nora angguna....................ho angguna
Hori nia lo Dili selu dolar yla?......hosi ne’e ba Dili selu hira?
Wainhali dolar 7, wainhali naláu.....dalaruma dolar 7,dalaruma liu
Tantisá lo’o ni?............tansá nune’e fali
Warila tamésa saik ni selu dolar hitu,.....bainhira ita mesak deit selu dolar hitu,
Nora lamaok bele selu naláu.....ho sasán bele liu
Oti muna sa?.........................ó ba halo saída?
u-odi unauk ti sosa.............ha'u lori ha’u nia tua ba fa’an
nau botir ysa helin yla?.......tua botir ida folin hira
botir ysa dolar ysa…………..botir ida folin dolar ida
warila ó mahilas oler?........bainhira ó fila fali
warua, waritelu ka wari-at yla lo’o nia....bainrua, baintolu ka bainhat karik
hori lei lo nia na oras yla?......hosi ne’ebá mai ne’e han oras hira?
Hori nia lolei totoik tanti akar saik....hosi ne ba ne’ebá lalais tanba tun deit
Hiná oras at saik.................sei han oras hat deit
Hori lei lo nia sae wa’ik.......hosi nebá mai ne’e sa’e foho maka barak
Biní hiná oi narata oras lima.....ne’eduni sei bele han to’o oras lima

sei kontinua semana oin mai.........

Friday, October 10, 2008

Abjad ka Alfabetu Idáte

Abjad ka Alfabetu ho Pronome Posesivu Idáte tuirmai:
1- Ysa
2- Rua
3- Telu
4- At
5- Lima
6- Nen
7- Hitu
8- Walu
9- Sia
10- Sanulu
11- Sanulu-resin ysa
12- Sanulu-resin rua
13- Sanulu-resin telu, nst.

20- Ruanulu
30- Telunulu
40- Atnulu
100- Atus ysa
100- Rihun ysa, nst

Abjad Idáte letra Y tenki uza selae rona ba hanesan fali i, purezemplu: ida labele dehan isa maibé Ysa, hira = yla, la’os ila.
=================================================

Wednesday, October 8, 2008

Istóri Komik (III)

Moradór Tinasudi Liurai Anak Mahínak

Lelon ysa Liurai naru’a muradór ysa nodi kuda nalau tina sudi liurai anak mahínak he kota tánti bohósi nahílas hori Dili. Moradór nora liurai anak rahílas, liurai anak nasáe kuda, moradór lahélo he y’ak, rasole, rasole, rasole… rata lamóre para lai diskansa oi, namo oh wo’ar didíu naha be liurai anak maés una akálon baní rabúa edi he hatin lei. Liurai anak maés-namo baní nakáur moradór tirabúa amútuk saik edi. Wo’ar atún liurai anak namela laysa bur he niléson, liurai anak naluí ti muradór te lasá ysa bakahída ulésok nia? Muradór natán: ah…la’ehan wuluk…
======================================